БАЛУАН ШОЛАҚ 1. ҮЙСІН... ҮЙСІН АУЫЛЫ. Естай Мырзахметұлы

СӨЗ БАСЫ Бір адамның бойына даруы тіпті санаға да сыймастан, сегіз қырлы емес, сексен қырлы өнер қонған, және де жомарт құдірет соншалықты аямастан үйіп-үйіп телегей-теңіз мол дарытқан, егіз– екі ұқсасы кем осынау заңғар тұлғаның артына аңыздай қалдырған атын жүрек лүпілінсіз ауызға алудың өзі мүмкін еместей!.. Әйгілі сазгер-композитор, айтулы ақын, жел көрік әнші, түкті жүрек батыр, теңдессіз балуан, құралайды көзге атқан мерген, ат үсті ойындарының асқан шебері, ақ сұңқар сипатты сері! Бұған кеудесіне балтаның дүмімен немесе жарты пұттық гірдің тасымен ұрғызғанда дақ та түспейтін болат сүйек; білегінің бұлшық етін тісі қанжардай жігіттерге тістеткенде із де қалмайтын көк құрыш; қалшылдаған қаңтардың қан жалаған аязында бәстесіп, басына тымақ кимей Шортан қаласынан Қотыр қаласына дейін жалаңбас барғанында тек салт қамшының сабымен екі құлағын кезек-кезек қағып-қағып қойып тарта берген ғажап берік жаратылысын қосайық. Бұл аз десек өзге елдің көзі жетуі неғайбыл жердегіні көре беретін қыран жанарлылығын; іңір қараңғылығында да кешкі ала кеугім шақтағыдай көретін ғажап қасиетін; сырттағы «тышқанның тықырын» сезіп отыратын әлемет сезімталдығын, басқа да санап тауысқысыз қасиеттерін және үстемелеп қоссақ-шы? Қай-қай халықтың да бақталайына туған мақтаныш, мерейі болуға лайық осындай ғажайып жанның өмірінен бүгінгі өсер ұрпақ үшін көңілге көлегейлі жайлар тым көп-ау әсілі. Айталық, Балуан Шолақтың ата-тегі мен туып-өскен жері, сондай-ақ оның өмірден өтуі қара орман халқымызға оншалықты аян емесі анық. Соның салдарынан көп жағдайда ақиқат ауылынан алшақ кете сөйлейтін кезіміз жиі ұшырасады. Дерек-дәлеліміз жетпей, ай тақырдан тас қараңғыда гүл іздеп қармалғандай, дәйексіз долбарға, «кім біліп жатыр» деген тәуекелмен көз жұмбайға басып кеп жібереміз. Ал дәйексіз долбар мен бос болжамға бой ұрған жерде жаңсақ басу, жаңылыс кетушілік қашан да болмай тұрмайды. Сөз уәжіне бірер мысал келтірейін. Академик Ахмет Жұбанов өзінің «Замана бұлбұлдары» атты кітабында («Жазушы» баспасы, 1975 жыл) былай деп жазады... «Хан тауын мекен еткен Ұлы жүздің Дулаттан тараған Сәмбет деген руы болады. Сол Сәмбет ішінде Баймырза деген кісіден Балуан Шолақ туады». «Баймырза Шолақтыі жас кезінде Көкшетауға көшіп барады» (134-бет). Қазақ Совет Энциклопедиясының екінші кітабында Балуан Шолаққа қатысты берілген дерекке де (140-бет) өзек болған және де бұл күндері әркімдердің аузынан шығатын осы бір сөзді Ахмет Жұбанов кімнен естіді? Оған кім және қалайша айтты? Ол арасы бізге беймағлұм. Ал бірақ соның өзі шындықтан ауылы тым-тым алыстау, жансақ айтылған сөзге жататыны өз көңілімізге кәміл. Сол сияқты, Сәбең ағамыздың – Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолақ» повесінде де ұлы жазушының ұшқыр қиялы қисынсыздан қиыстырған, сөйтіп мән-жайға қанықтығы кем былайғы жұртты жаңылыстырып, жадынан орныға орын алған да біраз кінәраттар баршылық. Одан қалды, ел арасы нан ауыз екі айтылатын әңгімесінде де астын-үстін кетіп жататын артық-ауыстық пен жаңсақтық та бір кіреге жүк болғандай. Бұлай дегендей, Сәбеңдей, Ахаңдай ардагер ағаларымызға кінә артқандай күпірліктен, бір құдай өзі сақтасын. Балуан Шолақ сынды асыл ер қай жерде туса-дағы, қай ру, қай атадан шықса-дағы барша қазақ халқына ортақ, қалай дәріптеп-дәрежелесек те сыя беретін аяулы перзент! Десек те, тарихи атты тылсымның өз заңдылығы бар емес пе? Қай-қай дарағайымыз жайында да нақты дәйекті дерек, адалына көшіп, ағынан жарыла, әділ айтылған пікір аса қымбат. Әр қилы долбар мен жорамалға, бағасы кем жаңсақ сөзге желеу етілген бәзбір астардың ақиқатын ашып көрсетіп, шындығына көптің көзін жеткізуге талпынсақ, оның еш сөгерлігі де, сөкеттігі де болмаса керек. Егер де осы сөзге «иә, бәсе» десек, күпірлікке жатпасын, Балуан Шолақ атына бала жасымнан құлағым қанығып та, сол бір қызыл нардың аруағына тәңірдей табынып та өскен жанның бірімін дегім келер еді менің. Соның арқасында Балуан Шолақ өмірінен азды-көпті мағлұматым барға ұқсайды. Естіген-білгендерімді әр кездері ауыз-екі әңгімелерде ай тып та, әредік-әредікте жазып та жүрген сияқтымын. Амал қанша, неліктен екені байыбыма бармайды, – әйтеуір кей-кей ағайындардың жөн сөзге қонақ бергісі жоқ-ақ. Бүйректен сирақ шығарып, бұра тартуға, көрінеу-көзге ақиқатқа қиянат жасауға зейіл тұрады. Өкінішті-ақ! Біле білсек, Балуан Шолақтай ардагерімізді әрі тарт, бері тартқа сала берудің, оның тіпті бейне-бедерін бұзып жеткізіндей дәм-татуы жоқ жеңіл-желпі сөздерге жол алдырудың ендігі жерде еш жөні жоқ, тіпті Балуанның аруағына обал деп білемін. Соны ойлап, бұрындары айтқан һәм жазған қадау-қадау дүниелерімді, жаңадан деректер қосып, бәрінің басын топтап, қалың жұртшылық назарына ұсынуды жөн көрген едім. Естай Мырзахметұлы ‪@Khabilet‬