ТАРАҚТЫ. ОРТА ЖҮЗ #ортажүз

Белгілі жазушы Медеу Сәрсеке де Тарақты шежіресін зерттеуде көп еңбек сіңіріп, оның тарихи рөлін анықтауға лайықты үлес қосқан. Ол былай дейді: «Тарақты – үлкен тайпа, оның ұраны үшеу: «Ақжол», «Қарақожа», «Жауқашар» («Жаубасар» деп те айтушылар бар). Таңбасы – үш тісті тарақ. Тарақты тегінде лақап аты болса керек. Азан аты – Ақтанберді екен. Бір соғыста ол қолына үш тісті істігі бар сойыл ұстап шығыпты да, «Жауқашарлап» ұран салып қарсы кезіккен дұшпанды сонымен түйрей беріпті. Ұрыс біткен соң қолбасшы: «Тарақ найзалы батыр, бері жақында», – деп жөнін сұрап, жаудан түскен олжаның басын беріпті. Содан былай Ақтанберді «Тарақ найзалы батыр» аталып, ақырында «Тарақты» есімін иеленіпті. Құрамы жөнінен Тарақты – рулық деңгейден баяғыда асып, ірі тайпа, қауымдастық межесіне жеткен ел. Мәшһүр Жүсіп шежіресінде: «Орта жүз Тарақтымен қосылып жеті арыс ел атанған» дейді (Шығармалары. 14-бет). Арғын руларының белгілі білгірі Мұса Шорманов, Семейлік өлкетанушы Н.Я.Коншин өз жазбаларында Орта жүзге негізінен сегіз арыс ел қосылатынын, соның бірі Тарақты екенін атап көрсетеді. Ал Тарақты тайпасының ноқта ағасы атануына келетін болсақ, ол қазақ қауымында ерекше статусы бар әрі көптен қалыптасқан дәреже-құрмет болып табылады. Мұндай жоғары мәртебеге Ұлы жүзде – Жалайыр, Орта жүзде – Тарақты, Кіші жүзде – Табын ие болған. Бұл тек осыларға тиесілі рәсім саналады. Басқалар бұған таласа алмайды. Бәрінің де елдік таңбасы – үш тісті тарақ. Барша қазақ хандарынан өрбіген төрелердің де елдік таңбасы – үш тісті тарақ екенін еске саламыз. Бұлардың арасында қандай байланыс барлығы анықталмаған. Ежелден орныққан салт-рәсім бойынша ноқта ағасы атанған ел өзімен туыстас руларға аға болып, қалың Алаштың ұйытқысы ретінде құрметтелген. Бұл жерде Тарақтының басқалармен туыстығы және ноқта ағасы болуына байланысты жазушы-зерттеуші Марал Ысқақбайдың «Шыңғыс ханның нәсілі моңғол ма, түрік пе?» деген мақаласынан мына бір қисынды пікірді келтіруді жөн деп санаймыз. Ол былай дейді: «… тарақ таңбалы Жалайыр мен Тарақтыны да шежіреші қарттар бір тайпадан тараған бұтақтар деп санайтын. Жалайырдың Ұлы жүзге ноқта аға болуын, Тарақтының Арғынға ноқта аға болуын (Бұл жерде Марал жаңсақ айтып отыр. Шежіре бойынша Тарақты бүкіл Орта жүздің Ноқта ағасы сол Шыңғыс ханның құдірет-күшінің арқасы деп қарайтын… Демек, Жалайыр, Тарақты, Төре арасында белгілі бір дәрежеде ілік-шатыстық бар екені ақиқат. Әйтпесе, оларға жеке-жеке иеленер таңба табылмай қалмаған шығар».