Ўзбекистон Зарафшон қозоқлари: Биз ҳам бормиз!| Зарафшан казактары: Біз де келдік!
Oʻzbekistondagi qozoqlar Oʻzbekistonning qozoq millatiga mansub aholisidir. Qozoqlar Oʻzbekistondagi avtoxton xalq boʻlib, mamlakatdagi barcha etnik guruhlar orasida toʻrtinchi oʻrinda turadi. Qozogʻistonga ommaviy repatriatsiya boshlanishidan oldin MDHdagi eng yirik qozoq diasporasi Oʻzbekistonda, dunyoda esa ikkinchi (XXRdagi qozoq diasporasidan keyin) oʻrinni egallaydi.Oʻzbekistonda salmoqli qozoq diasporasining paydo boʻlishi ikki xalqning tarixiy yaqinligi va turmush tarzidagi farq bilan bogʻliq. Koʻchmanchi qozoqlar yaylovga qulay joylarda, sartlar va oʻtroq oʻzbeklar esa, asosan, shaharlarda, aholi punktlarida, savdo markazlarida, shuningdek, dehqonchilikka qulay hududlarda joylashdilar. Hayotning bunday tafovuti qozoq koʻchmanchilari va asosan oʻtroq oʻzbeklar hayotini toʻldirib, ularning oʻzaro kirib borishiga xizmat qilgan[3]. Hozirgi Oʻzbekiston hududidagi qozoqlar mamlakatning barcha shimoliy choʻl viloyatlarida, shimoliy chegaralari boʻylab hozirgi Qoraqalpogʻistondan Toshkent viloyatigacha boʻlgan hududlarda joylashgan[4]. Qozoq qabilalari qadimdan Buxoro, Samarqand, Xiva va Xoʻjand kabi shaharlarga qozoqlar chorva mollari hamda chorvachilik mahsulotlari yetkazib kelishgan[5]. Shu bilan birga, koʻplab oʻtroq aholi vakillari savdo karvonlari bilan dasht aholisi tomon yoʻl olganlar, bu ularning hozirgi Qozogʻistonning ichki hududlarigacha kirib borishlariga turtki boʻlgan. Qozoq diasporasining mavjudligi SSSR rahbariyati qarori bilan Qozogʻiston chegara hududlarining Oʻzbekistonga oʻtkazilishi bilan ham izohlanadi. 1956-yilda Qozogʻiston SSR Oʻzbekiston SSRga Janubiy Qozogʻiston oʻlkasidagi qoʻriq dasht yerlarining bir qismini (Oʻzbekistonning hozirgi Jizzax, Navoiy va Sirdaryo viloyatlarining bir qismi) berdi. Shuningdek, Janubiy Qozogʻiston viloyati (Turkiston)ning Boʻstonliq tumani (hozirgi Toshkent viloyatining Boʻstonliq tumani) va Orjonikidze tumanining bir qismi (hozirgi Toshkent viloyati Qibray tumani) ham oʻtkazildi. 1962-yilda Qozogʻiston Janubiy Qozogʻiston viloyatining yana uchta tumanini, boshqa maʼlumotlarga koʻra, Janubiy Qozogʻiston viloyatining ikkita tumanini Oʻzbekistonga berdi, garchi “uch tuman” ning koʻp qismi keyinchalik Qozogʻistonga qaytarilgan boʻlsa-da, lekin shunga qaramay, Oʻzbekiston Boʻstondiq viloyatining katta qismini va ijara muddati 1991-yil aprelda tugagan 150 ming gektar yerni oʻzida saqlab qoldi. 1990-yil dekabr oyida Oʻzbekiston hukumati shartnomani yana 25 yilga uzaytirish iltimosi bilan Olmaotaga murojaat qildi. Oʻsha paytdagi Chimkent viloyati rahbariyati yer boʻyicha tekin savdolashning davom etishiga keskin qarshi edi. 1992-yil 1-martdan boshlab yerdan foydalanish muddatini tugatish va sovxozlarni (aholisi asosan qozoqlar) Qozogʻiston yurisdiktsiyasiga oʻtkazish toʻgʻrisida 1992-yil fevralda tomonlar tomonidan ishlab chiqilgan komissiyalarning qoʻshma qarori qabul qilindi. Qaror har ikki hukumat tomonidan qoʻllab-quvvatlangandek tuyulsa-da, lekin aslida u amalga oshirilmadi. 1920-yilda Qirgʻiziston ASSR (keyinchalik Qozogʻiston ASSR deb oʻzgartirilgan) tashkil topganidan beri Qoraqalpogʻiston 1930-yil 20-iyulgacha Qozogʻiston ASSR tarkibida boʻlgan. 1936-yil 5-dekabrda Qoraqalpogʻiston Rossiya Federatsiyasi tarkibidan yangi tuzilgan Oʻzbekiston SSR tarkibiga oʻtkazildi. Oʻzbekistonning ichki hududlarida qozoqlarning mavjudligi, shuningdek, qozoq xonliklarining tarixiy mulklarining bir qismi hozirgi Oʻzbekistonning ayrim hududlariga tarqalib ketganligi bilan ham izohlanadi. Masalan, Toshkent Qozoq xonligi poytaxtiga borishga muvaffaq boʻldi. Katta juz qozoqlarining Qart-Abulxayrxon, Joʻlbarsxon va dasht qozisi Toʻlebiy kabi koʻplab vakillari Toshkent hukmdoriga tashrif buyurishga ulgurganlar. I. Yerofeyevaning yozishicha, 1695-yilda qozoqlar Toshkent vohasi bilan birga Sirdaryoning quyi va oʻrta oqimi boʻylab 32 ta shahar va unga tutash hududlarga boʻysundirganlar. Toshkent, Sigʻnoq, Sayram, Suzoq, Oqqoʻrgʻon, Oʻtror, Qarnoq, Iqan, Sauran va boshqa aholi punktlarida yashovchilar qozoq hukmdorlariga har yili pul va mol-mulk koʻrinishida soliq toʻlaganlar. Tarixchi Muhammadjon Tinishpayevning yozishicha, Toshkent vohasidagi Ohangaron vodiysi koʻchmanchi dasht aholisi toʻplangan joy boʻlgan. Qozoq xoni Taukexon davrida uning “Xonobod” qarorgohi hozirgi Telov qishlogʻidan uncha uzoq boʻlmagan joyda joylashgan edi. Har yili kuzda Xonobod xonining qarorgohida 1-2 oy davomida har uch qozoq juzining biylari (dasht qozilari) Toshkentdan 40 verst janubda, Angren daryosining chap qirgʻogʻidagi Koʻl-Toʻbe tepaligida qirgʻiz, qoraqalpoq, shuningdek, qatagʻon, jayma va boshqa mayda urugʻlarning vakillari bilan birga toʻplanishib turishgan. Navoiy viloyati, Oʻzbekistonning Nurota tumanida qozoq xalqining yana bir tarixiy shaxsi, Qozogʻiston qonun kodifikatsiyasi kodeksining asoschilaridan biri Jeta Jargiy, mashhur choʻl qozisi Ayteke biyning qabri joylashgan.
