ҚАЗАҚ СӨЗІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ - ҚАЗАҚТАР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЭТНОНИМЫ
Бұл видеода келтірілген деректерді сіздерге ақпарат ретінде ұсынып отырмыз! Бұл соңғы әрі нақты тұжырым дегені емес. Сол себепті бұл тақырып әлі зерттеу үстінде екенін хабарлаймыз. Бұл бағытта көп ізденуіміз керек, егер Алла қаласа біз әрине ақиқатты табамыз! Бұл мақалада Алихан атамыз қазақ деген сөз қайдан шығыпты деген тақырыпты қозғай отырып, сол кездегі қазақ деген сөзге байланысты – әңгімелердің өтірік екенін айтып өткен. Қазақ сөзі қашақ деген сөзден және қайсақ, халисақ, қыз-ақ деген сөздерден шыққан деген тұжырымдардың барлығы қате екенін айтып, сол дәуірдегі кітаптардан қазақ деген сөздің қайдан шыққанын білуге мүмкіндік жоқ екенін айтып кеткен. Осының шарапатынан біз, «Қазақ» этнонимына қатысты араб және парсы тіліндегі еңбектерде келген деректерді тауып, өздеріңіздің назарларыңызға ұсынып отырмыз құрметті ағайын! Ал енді тақырыбымызға оралайық! Араб тіліндегі Ибн Манзурдің «Лисан ал-араб» атаулы түсіндірме сөздік кітабында және «Әл-мұғжәм ал-уасит» түсіндірме сөздігінде де «қазақ» сөзінің мағынасы туралы былайша түсініктер айтылған: «қазағ» (қазақ) сөзінің мағынасы – бұлттың үлкен бөлігінен бөлініп шыққан кіші бөлігі» дегенді аңғартады. Және араб сөздіктерінің бәрінде де, осы айтылған түсініктемеге қосымша «қазағ» (қазақ) сөзінің мағынасы – үлкен нәрседен кіші бөлігінің бөлініп шығуы» деп түсініктемелер айтылған. Бұл сөз араб тілінде «қазағ» деп айтылғанымен түркілердің тіліне «қазақ» түрінде енген. «Бұрын бөлектеніп кеткен бұлттар бір-біріне қайта қосылады» деген мағынаны айтқан. Демек үлкен бұлттан бөлінген кіші бұлт қайтадан үлкен бұлтқа қосылып кетуі мүмкін. Сондай-ақ, парсы тіліндегі түсіндірме сөздіктерде де «қазақ» сөзіне «үлкен бұлттан кіші бөлігінің бөлінуі», «бір заттан кіші бөлігінің бөлінуі» деген сияқты мағыналар айтылған. Және мұндағы «бір үлкен заттан бөлініп шыққан кіші бөлігі» өзінің атын да затын да өзгертпейді, яғни оның болмысы да, атауы да өзгермейді. Осындай мағынадағы түсініктемелер айтылған парсы тіліндегі түсініктеме сөздіктің бірі «Деххаданың түсіндірме сөздігі» деген сөздік кітабы. Мұнда да «қазақ» деген сөзге «бір үлкен заттан бөлінген кіші бөлігі» деген сияқты мағына айтылған. Осы араб және парсы тіліндегі «қазақ» сөзіне берілген түсініктемелерді зерделейтін болсақ, бұл сөз «үлкен бұлттан бөлініп шыққан кіші бөлігіне» қатысты айтылғаны белгілі болады. Осыған байланысты түркілердің арасында бір үлкен топтан бөлініп шыққан кіші топты «қазақ дәстүрі бойынша бөлініп шыққан топ» әлде қысқа ғана «қазақ болды» деп атайтын болған. Бұл түркілердің арасында өте кеңінен тараған үрдіс еді. Бұған көптеген мысалдар келтіруге болады. Солардың бірі Ибн Рузбиханның «Мехман нама-и Бұхара» кітабының 89-бетінде келген. Онда былай деп баяндалады: «Шайбани ханның өзінің үлкен қауымынан аз санды нөкерлерімен бөлініп сергелдең болып жүрген кезіндегі жағдайы туралы: «Бұл қамалдың тұр- ғындары біздің күннен күнге күшейіп келе жатқан мемлекетіміздің құрылуы үшін бірінші болып ынта-жігер таныту белбеуін байлағандар және ансарлар мухажирлерге қолдау көрсеткендері сияқты, көмек пен достық туын осы аймақта ұлы мәртебелінің нөкерлері болып «қазақшылық» дәстүрі бойынша қаңғып жүрген біздің қызметшілеріміз болған қашқындарға көтерген еді» [89-бет]. Осы деректен белгілі болғаны, Шайбани хан өзінің үлкен қауымынан аз санды нөкерлерімен бірге бөлініп шыққан жағдайын «қазақшылық дәстүрі» деп атаған. Міне осыдан «Қазақ» этнонимы қандай мағына аңғартатынын анық пайымдауға болады. Сосын, Мұхаммед Хайдар Дұғлаттың «Тарих-и Рашиди» кітабында айтыл ғандай, Әбілқайыр хан Қыпшақ даласында түгелдей билігін орнатқан кезде оның аталастары болып табылатын Жошы әулетінен шыққан кейбір сұлтандар оны орнынан тайдырмақ болды. Сөйтіп, мемлекетте бүлік жағдайлары орын алды. сонда Керей хан мен Жәнібек сияқты кейбір сұлтандар аз ғана топпен Әбілқайыр ханнан бөлініп Мұғулстанға келді» деген. Міне осындай аз санды (кіші) топтың көп санды (үлкен) топтан бөліну жағдайын «қазақшылық» дәстүрі бойынша бөліну деп атайды. Сөйтіп осы «қазақшылық дәстүрі» бойынша бөлінген топ, көп өтпей қауымы көбейіп жалпы «қазақ» ұлты ретінде аталып кетті. Осы дәуір лерден бастап Шыңғыз хан мен оның ұрпақтары құрған алпауыт мемлекет бірнеше ұлыстарға бөлініп кетті де, «мұғул» сөзінің орнын басқа сөздер иелене бастады. Яғни, ұлыстардың әрқайсысы өздерін басқа атауларымен атай бастайды. Мысалы, «Жошы ұлысыңдағылар», «Шағатайлықтар», «Шайбанилер», «Өзбек ханның ұлысыңдағылар», «өзбектер» , «өзбек-қазақтар», «қазақтар» деген сияқ ты атаулар пайда болып «мұғул» деген атау айналымнан қалды. Мұндай процестің орын алуының ең басты себебі – «тақ пен билік үшін талас» әрекеттері болды. Солайша, таққа таласудың салдарынан, тіпті туысқан бауырлар бір-бірінен бөлініп, өз жақтастарын жинап, бір жағы «пәленшенің жақтастары», екінші жағы «түгеншенің жақтастары» болып соғысатын болды. Осылайша жаңа атаулар пайда бола бастап, арадан біршама уақыт өткен соң өз дәуірінде асқан атақ-даңққа ие болған «мұғул» атауы өз-өзінен жайлап тарих сахнасынан шыға барды.
